In 1999 was er een jubileum betreffende 1000 jaar kerk in Bergeijk. Men vroeg mij een stuk te schrijven over de gilden van Bergeijk.
Ik wil het u niet onthouden.
Hierna komt het in 3 delen:
16 mei 1999, 1000 jaar Gilde en Kerk
Geachte aanwezigen.
Mij is gevraagd iets te willen zeggen over onze gilden in samenhang met het 1000 jaar bestaan van de oude Hofkerk in Bergeijk.
Als je dan hierover na gaat denken, komt onherroepelijk de vraag naar boven: “Wat is dan die samenhang met de kerk”?
Zijn we hier samengekomen als gildebroeders en –zusters die toevallig katholiek zijn? Of heeft dat ook te maken met het gilde.
Over de eed van trouw aan het wereldlijke gezag kan ik me nog iets voorstellen. Een groepering die wapens draagt kan een gevaar worden dus vraag je hun steun. De eed van trouw. Maar waarom aan de kerk?
Waarom dragen we geen oranje sjerpen als we toch trouw zweren aan onze Koningin, het huis van Oranje?
Om een antwoord te vinden op al deze vragen moeten we wel terug gaan naar het verleden. Het verleden dat wij door middel van vele tradities hoeden. We mogen namelijk geen oranje sjerpen aannemen.
Niet omdat we nu geen trouw zweren aan onze koningin, maar omdat in de 17e eeuw de prins van Oranje het katholieke geloof in het zuiden van Nederland verbood.
Men moest maar protestant worden.
Wat in Noord-Ierland nu gebeurt, gebeurde in de 17e eeuw hier in Brabant. Omdat de prins van Oranje protestant was namen de gilden in het zuiden, die allen katholiek waren, massaal de kleuren en tekens van Bourgondie over. Die van de oude hertogen van Brabant. De kleur van onze sjerpen was rood en op onze vendels en soms op een vaandel kwam het Bourgondisch kruis te staan. Wat we nog steeds hebben.
Dit blijkt uit het verbod van 18 december 1649 dat vertelde dat het papegaai schieten, wat volgens dit verbod: “hier te lande alomme gebruijckelijk ende allerlei schande en schaede veroorsaekende” door de schuttersgilden zonder meer moest worden afgeschaft en verboden.
Verder zouden de gilden vaandels moeten worden ontdaan van de gebruikelijke Bourgondische kruisen als ook de “santen ende santinnen”en de kleur van de sjerpen van rood verandert in oranje. Maar zoals gezegd werd dit massaal genegeerd.
Wie zijn de Gilden van de oerparochie Bergeijk
Laten we deze eens nader bekijken.
Het St Anna gilde Riethoven begint met de tekst: “Alsoo onsen voorvaderen in de jaeren onses Saligmakers 1488 met consent ende licentie van onsen Heyligen Vader van octroy te mogen instellen enz enz….”. Verder schrijft het dat de gildebroeders op Sacramentdag moeten compareren. De oudste schrift is uit 1700, het oudste zilver uit 1701.
St Annagilde Westerhoven is heropgericht in 1760. In die tijd zijn ook de oudste schilden geschonken. Vermeld wordt dat: “derzelfve instelling van de oude tijden door de hertogen van Brabant begunstigd is. Het oudste voorwerp is een ijzeren rouwpiek uit ca 1706.
St. Joris Bergeijk heeft als vermelding 1463, waar het werd uitgesloten van deelname aan de derde wedstrijd van een landjuweel. Verder dat het gilde van St. Pieter door verloop van tijd de naam St. Joris kreeg. Vanaf 1730 had het recht van waag en de oudste schilden beginnen in 1766. Dit gilde werd het Schut genoemd.
St. Martinus van het Heilig Sacramentsgilde te Dommelen is mogelijk verandert van naam of een samenvoeging van de St. Martinusgilde met de H. Sacramentgilde. Deze laatste is opgericht op 23 febr 1623. Pas in 1843 wordt een kaart opgesteld onder de naam H. Martinus met hierin de vermelding van de oprichting op 10 juni 1659. De oudste schilden zijn uit 1716.
Het st. Martinusgilde te Luyksgestel werd opgericht in 1595 als een schaapsgilde. Pas in 1818 kreeg het zijn huidige naam St. Martinus. Het is opgericht als een schutterij met als bijzondere bepaling het meegaan met de processie op H. Sacramentdag. Het oudste schild is van 29 december 1670.
St. Petrus Banden gilde te Schaft werd opgericht in 1781. Veel bewijzen zijn er niet en het oudste zilver is van deze eeuw. Toch werd in 1824 geschreven: “dezelve instelling is van oude tijden door de hertogen van Brabant begunstigd.” Er wordt een koning vermeld uit 1780, een jaar voor de oprichting.
Het Gilde van het H. Sacrament Bergeijk roemt zich op vermeldingen van Gramaye uit 1610 dat er in 1537 met de bouw van een kapel begonnen werd. Het oudste zilver is uit 1820. Dit gilde wordt de Gult genoemd.
St. Sebastiaans gilde Borkel werd op 25 july 1780 opgericht. Echter het oudste schilde is uit 1766 met de vermelding van “Lieve Vrouwe Gult van Borkel.” Vergadering met St. Jacob en St. Anna. Het oudste voorwerp in een zilveren penning uit 1577.
8 gilden waarvan 2 gilden dezelfde naam namelijk St. Anna en 2 gilden met de naam St. Martinus. De Gilde St. Petrus Banden te Schaft heeft dezelfde naam als de Hofkerk. Een hoop toeval bij elkaar. Horen al deze gilden ook bij elkaar?
De naam St. Martinus komt pas in begin 1800. De naam St. Anna komt je voor 1700 bijna niet tegen als een directe vermelding. St. Joris heeft voor 1700 een andere naam evenals het St. Sebastianus gilde. Van de St. Petrus banden Schaft is dit onbekend, zodat we maar 1 gilde hebben, de gilde van het H. Sacrament te Bergeijk, die qua naam ver terug gaat. Van de 8 gilden zijn er 5 opgericht of heropgericht eind 1700 of begin 1800. 4 Gilden hebben iets met Sacramentsdag, 3 gilden iets met St. Anna. De oudste gilden zijn allen na 1700.
Voor wat ik net genoemd heb, is de toenmalige tijd van belang. Immers, tijdens de reformatie, die begon in 1648 met de ondertekening van de vrede van Munster, werd het katholieke geloof in het zuiden verboden en werden de kerken en kloosters ontnomen.
Deze periode heeft 150 jaar geduurd, doch na ongeveer 100 jaar wist men al dat dit niet werkte en werd alles soepeler. Na 100 jaar waren veel gilden, die puur katholiek waren, op sterven na dood. De meeste geplunderd door de rooftochten van de Spaanse of Franse oorlogen die er ook nog waren. 10 Augustus 1702 was een rampjaar voor de hele kempen. Het leger van de koning van Frankrijk, 10.000 man troepen, trok ten strijde en bivakkeerde in onze streek op de plaats waar de provinciale weg ligt tussen Westerhoven en Riethoven. Westerhoven en Riethoven waren in die tijd dorpjes van nog geen 500 inwoners. De hele streek werd geplunderd en er zal weinig bij de gilden gebleven zijn.
Na 1750 kwam er weer een opleving die bij een groot aantal gilden dat als nieuwe oprichting of heroprichtingsdatum werd vastgelegd. De “kaarten”of reglementen die toen werden opgemaakt waren niet meer dan standaard brieven. En omdat ook het katholieke geloof en daarmee de kerken mee opleefden, kwamen er vaak nieuwe patroon heiligen ook voor de gilden.
Wordt vervolgd.
Jacques van Veldhoven